हिन्दू धर्म के प्रत्येक मांगलिक कार्य या पूजा आदि में पंच देव की पूजा का विधान है। इनके बगैर पूजा अधूरी मानी जाती है। इन पंचदेवों की पूजा जानिए पंचदेव (Panch Dev) पूजन विधि, मंत्र और महत्व, अपनाएं धार्मिकता का अनुभव।
Panch Dev : पञ्चदेव कौन है
सूर्य, गणेश, दुर्गा, शिव, विष्णु—ये पंचदेव कहे गए हैं। इनकी पूजा सभी कार्यों में करनी चाहिए। प्रतिदिन पंचदेव-पूजा अवश्य करनी चाहिए। यदि वेदों के मन्त्र अभ्यस्त न हों, तो आगमोक्त मन्त्रों से, यदि वे भी अभ्यस्त न हों तो नाम-मन्त्रों से और यदि यह भी संभव न हो तो बिना मन्त्र के ही जल, चन्दन आदि चढ़ाकर पूजा करनी चाहिए।यहाँ सामान्यरूपसे पूजाकी विधि दी जा रही है। साथ-साथ नाम-मन्त्र भी हें । जो श्लोकोंका उच्चारण न कर सकें, वे नाममन्त्रसे षोडशोपचार पूजन करें ।
Panch Dev : पञ्चदेव पूजन विधि,मंत्र,महत्व
निचे सामान्यरूपसे पूजाकी विधि दी जा रही है। साथ-साथ नाम-मन्त्र भी हें । जो श्लोकोंका उच्चारण न कर सकें, वे नाममन्त्रसे षोडशोपचार पूजन करें ।
गणेश-स्मरण
शङ्कपूजन--
त्वं पुरा सागरोत्पन्नो विष्णुना विधूतः करे ।
निर्मितः सर्वदेवैश्च पाञ्चजन्य ! नमोऽस्तु ते॥
कलश की पूजा--
श्री कलशस्य मुखे विष्णुः कण्ठे रुद्रः समाश्रितः ।
मूले त्वस्य स्थितो ब्रह्मा मध्ये मातृगणाः स्मृताः ॥
ऋग्वेदोऽथ यजुर्वेदः सामवेदो ह्यथर्वणः॥
कुक्षो तु सागराः सर्वे सप्तद्वीपा वसुन्धरा ।
अंगैश्च सहिताः सर्वे कलशं तु समाश्रिताः।
अत्र गायत्री सावित्री शांति पुष्टिकरी तथा।॥
सर्वे समुद्राः सरितस्तीथर्यानि जलदा नदाः।
आयान्तु मम कामस्य दुरितक्षयकारकाः॥
गंगे च यमुने चैव गोदावरि सरस्वति।
नर्मदे सिंधु कावेरी जलेऽस्मिन् सन्निधिं कुरु।
विष्णुका ध्यान
उद्यत्कोटिदिवाकराभमनिशं शङ्खं गदां पङ्कजं
चक्र बरिश्रतमिन्दिरावसुमतीसंशोभिपार्श्वदह्य
कोटीराङ्गदहारकुण्डलधरं पीताम्बरं कौस्तुभै
दीप्तं विश्वधरं स्ववक्षसि लसच्छीवत्सचिह्णं भजे ॥
ध्यानार्थे अक्षतपुष्पाणि समर्पयामि ॐ विष्णवे न
शिवका ध्यान
ध्यानेनित्यं महेशं रजतगिरिनिभं चारुचन्द्रावतंसं रत्नाकल्पोज्ज्वलाङ्गै परशुमृगवराभीतिहस्तं प्रसन्नम्। पद्मासीनं समन्तात् स्तुतममरगणैर्व्याध्कृत्तिं वसानं विश्वाद्यं विश्वबीजं निखिलभयहरं पञ्चवक्त्रं त्रिनेत्रम्॥ ध्यानार्थे अक्षतपुष्पाणि समर्पयामि ॐ शिवाय नमः ।
गणेशका ध्यान
खर्व स्थूलतनुँ, गजेन्द्रवदनं लम्बोदरं, सुन्दरं प्रस्यन्द्न्मदगन्धलुब्धमधुपव्यालोलगण्डस्थलम्। दन्ताघातवरिदारितारिरुधिरैः सिन्दूरशोभाकरं। बन्दे शैलसुतासुतं गणपतिं सिद्धिप्रदं कामदम्॥ ध्यानार्थे अक्षतपुष्पाणि समर्पयामि। ॐ श्रीगणेशाय।
सूर्यका ध्यान
रक्ताम्बुजासनमशेषगुणैकसिन्धुं भानु समस्तजगतामधिषं भजामि। पद्मदयाभयवरान् दधतं कराब्जैमाणिक्यमौलिमरुणाङ्गरुचिं त्रिनेत्रम्॥ ध्यानार्थे अक्षतपुष्पाणि समर्पयामि ॐ श्रीसूर्याय नमः।
दुर्गाका ध्यान
सिंहस्था शशिशेखरा मरकतप्रख्यैश्चतुर्भिर्भुजैः शङ्कं चक्रधनुःशरांश्च दधती नेत्रैस्त्रिभिः शोभिता। आमुक्ताङ्गदहारकङ्कणरणत्काञ्जीरणन्नूपुरा दुर्गा दुर्गतिहारिणी भवतु नो रत्मोल्लसत्कुण्डला। ध्यानार्थे अक्षतपुष्पाणि समर्पयामि ॐ श्रीदुर्गायै नमः।
पुष्पाञ्जलि मंत्र - ॐ विष्णुशिवगणेशसूर्यदुर्गाभ्यो नमः, पुष्पाञ्जलिं समर्पयामि।
आसन मंत्र कार्तस्वरमयं दिव्यमासनं परिगृह्यताम् ॥ । ॐ विष्णुपञ्चायतनदेवताभ्यो नमः, आसनार्थे तुलसीदलं ` समर्पयामि । (तुलसीदल समर्पण करे |)
पाद्य मंत्र (चरण वंदना मंत्र )-- गङ्गादिसर्वतीर्थेभ्य आनीतं तोयमुत्तमम्। पाद्यार्थं सम्प्रदास्यामि गृह्वन्तु परमेश्वराः ॥ ॐविष्णुपञ्चायतनदेवताभ्यो नमः, पादयोः पाद्यं समर्पयामि । ` (जल अर्पण करे |)
अर्घ्य मंत्र --गन्धपुष्पाक्षतैर्युक्तमर्ध्य सम्पादितं मया। गृह्नन्त्वर्घ्यं॑ महादेवा: प्रसन्नाश्च भवन्तु मे॥ ` ॐ विष्णुपञ्चायतनदेवताभ्यो नमः, हस्तयोरर्घ्यं समर्पयामि । (गन्ध, पुष्प, अक्षत मिला हुआ अर्घ्य अर्पण करे |)
आचमन--कर्पूरेण सुगन्धेन वासितं स्वादु शीतलम् । तोयमाचमनीयार्थ गृह्णन्तु परमेश्वराः ॥ ॐ विष्णुपञ्चायतनदेवताभ्यो नमः, आचमनीयं जलं समर्पयामि । (कर्पूरसे सुवासित सुगन्धित शीतल जल समर्पण करे |)
स्नान--मन्दाकिन्याः समानीतैः कर्पूरागुरुवासितैः । स्नानं कुर्वन्तु देवेशा जलैरेभिः सुगन्धिभिः ॥ ॐ विष्णुपञ्चायतनदेवताभ्यो नमः, स्नानीयं जलं समर्पयामि । (शुद्ध जलसे स्नान कराये |)
आचमन --स्नानान्ते आचमनीयं जलं समर्पयामि । (स्नान करानेके बाद आचमनके लिये जल दे |)
पञ्चामृत-स्नान--पयो दधि घृतं चैव मधु च शर्करान्वितम्। पञ्चामृत मयाऽऽनीतं स्नानार्थं प्रतिगृह्णताम्॥ ॐ विष्णुपञ्चायतनदेवताभ्यो नमः, पञ्चामृतस्नानं समर्पयामि । (पञ्चामृतसे स्नान कराये ।)
गान्धोदकस्नान--मलयाचलसम्भूतचन्दनेन विमिश्रितम्। इदं गन्धोदकं स्नानं कुङ्कमाक्तं नु गृह्यताम् ॥
ॐ विष्णुपञ्चायतनदेवताभ्यो नमः, गन्धोदकं समर्पयामि । (मलय चन्दनसे सुवासित जलसे स्नान कराये ।)गन्धोदकस्नानान्ते शुद्धोदकस्नानम् (गन्धोदक-स्नानके बाद शुद्ध जलसे स्नान कराये ।)
शुद्धोदकस्नान-मलयाचलसम्भूतचन्दनाऽगरुमिश्रितम् ।सलिलं देवदेवेश ! शुद्धस्नानाय गृह्यताम् ॥
ॐ विष्णुपञ्चायतनदेवताभ्यो नमः, शुद्धोदकस्नानं समर्पयामि ।
आचमन--शुद्धोदकस्नानान्ते आचमनीयं जलं समर्पयामि । वस्त्र और उपवस्त्र--शीतवातोष्णसंत्राणे लोकलज्जानिवारणे ।देहालङ्करणे वस्त्रे भवद्भ्यो वाससी शुभे ॥ॐ विष्णुपञ्चायतनदेवताभ्यो नमः, वस्त्रमुपवस्त्रं च समर्पयामि ।
(वस्त्र और उपवस्त्र चढ़ानेके बाद आचमनके लिये जल चढ़ाये।)आचमन--वस्त्रोपवस्त्रान्ते आचमनीयं जलं समर्पयामि । यज्ञोपबीत--नवभिस्तन्तुभिर्युक्तं त्रिगुणं देवतामयम् ।उपवीतं मया दत्तं गृह्णन्तु परमेश्वराः ॥ॐ विष्णुपञ्चायतनदेवताभ्यो नमः, यज्ञोपवीतं समर्पयामि ।
(यज्ञोपवीत चढ़ानेके बाद आचमनके लिये जल चढ़ाये ।)आचमन --यज्ञोपवीतान्ते आचमनीयं जलं समर्पयामि । चन्दन --श्रीर्रण्डं चन्दनं दिव्यं गन्धाढ्यं सुमनोहरम्।विलेपनं सुरश्रेष्ठ चन्दनं प्रतिगृह्यताम्॥ॐ विष्णुपञ्चायतनदेवताभ्यो नमः, चन्दनानुलेपनं समर्पयामि ।
पुष्पमाला माल्यादीनि सुगन्धीनि मालत्यादीनि भक्तितः । मयाऽऽहतानि पुष्पाणि पूजार्थं प्रतिगृह्णताम्॥ॐ
विष्णुपञ्चायतनदेवताभ्यो नमः, पुष्पाणि (पुष्पमालाम्) समर्पयामि ।
तुलसीदल और मञ्जरी--तुलसीं हेमरूपां च रत्नरूपां च मञ्जरीम् ।
भवमोक्षप्रदां रम्यामर्पयामि हरिप्रियाम्॥ॐ विष्णुपञ्चायतनदेवताभ्यो नमः,
तुलसीदलं मञ्जरीं च समर्पयामि ।
(तुलसीदल और तुलसी-मञ्जरी समर्पण करे |)
(भगवानके आगे चौकोर जलका घेरा डालकर उसमें नैवेद्यकी वस्तुओंको रखे तब धूप-दीप निवेदन करे |)
धूप वनस्पतिरसोद्भूतो गन्धाढ्यो गन्ध उत्तमः।
आघ्रेयः सर्वदेवानां धूपोऽयं प्रतिगृह्यताम् ॥
ॐ विष्णुपञ्चायतनदेवताभ्यो नमः, धृपमाघ्रापयामि । ( धूपदिखाये)
दीप-साज्यं च वर्तिसंयुक्तं वह्निना योजितं मया।
दीपं गृह्णन्तु देवेशास्रेलोक्यतिमिरापहम्॥
ॐ बिष्णुपञ्जायतनदेवताभ्यो नमः , दीपं दर्शयामि । (दीप
नैवेद्य--शर्कराखण्डखाद्यानि दधषिक्षीरघृतानि च।
आहारं भक्ष्यभोज्यं च नेवेद्य प्रतिगृह्यताम् ॥
३% विष्णुपञ्जायतनदेवताभ्यो नमः, नैवेद्यं निवेदयामि। (नैवेद्य निवेदित करे |)
नैवेद्यान्ते ध्यानं ध्यानान्ते आचमनीयं जलं समर्पयामि। उत्तरापोऽशनार्थं हस्तप्रक्षालनार्थ मुखप्रक्षालनार्थं च जलं समर्पयामि
ऋतुफल--इदं फलं मया देव स्थापितं पुरतस्तव । तेन मै सफलावाप्तिर्भवेज्जन्मनि जन्मनि ॥
ॐ विष्णुपञ्चायतनदेवताभ्यो नमः, ऋतुफलानि समर्पयामि । मध्ये आचमनीयं उत्तरापोऽशनं च जलं समर्पयामि । (ऋतुफल अर्पण करे इसके बाद आचमन तथा उत्तरापोऽशनके लिये जल दे ।)
ताम्बूल--पूगीफलं महद् दिव्यं नागवल्लीदलैर्युतम् ।
एलालवंगसंयुक्तं ताम्तूलं प्रतिगृह्णताम् ॥ | ३% विष्णुपञ्चायतनदेवताभ्यो नमः, मुखवासार्थे ताम्बूलं समर्पयामि ।
(सुपारी, इलायची, लवंगके साथ पान चढ़ाये ।)
दक्षिणा--हिरण्यगर्भगर्भस्थ॑ हेमबीजं विभावसोः । अनन्तपुण्यफलदमतः शान्ति प्रयच्छ मे॥
ॐ विष्णुपञ्चायतनदेवताभ्यो नमः, दक्षिणां समर्पयामि ।
आरती--कदलीगर्भसम्भूतं कर्पूरं तु प्रदीपितम् । | आरार्तिकमहं कुर्वे पश्य मां वरदो भव ॥ | ॐ विष्णुपञ्चायतनदेवताभ्यो नमः, आरार्तिकं समर्पयामि
शङ्क-श्रामण--शङ्खमध्ये स्थितं तोयं भ्रामितं केशवोपरि । | अङ्गलग्नं मनुष्याणां ब्रह्महत्यां व्यपोहति ॥
जलसे भरे शङ्खको पाँच बार भगवानके चारों ओर घुमाकर शङ्खको | यथास्थान रख दे । भगवानका अंगोछा भी घुमा दे । अब दोनों हथेलियोंसे |+ आरती ले। हाथ धो ले। शङ्खके जलको अपने ऊपर तथा उपस्थित लोगोंपर छिड़क दे ।
निम्नलिखित मन्त्रसे चार बार परिक्रमा 'करे (परिक्रमाका स्थान न हो तो अपने आसनपर ही चार बार घूम जाय) ।
प्रदक्षिणा -यानि कानि च पापानि जन्मान्तरकृतानि च ।